بلوار «ششم بهمن» (تاریخ همهپرسی انقلاب سفید در سال ۱۳۴۱) یا بلوار «پهلوی» نام قدیم بلوار میرداماد بوده و میدان مادر مهمترین میدان این منطقه، میدان محسنی نام داشته است. گفته میشود که این میدان، به افتخار مهندس محسنی که نقش تعیینکنندهای در توسعه محله داوودیه (میرداماد) داشت، میدان محسنی نام گرفت و بعد از انقلاب، به میدان مادر تغییر نام داده شد.
به گزارش اختصاصی خبرنگار رسانه سرمایه ملی، بسیاری از شهروندان تهرانی هنوز هم میدان «مادر» را با نام قدیمیترش صدا میزنند: میدان محسنی. نامی آشنا با هویتی مبهم؛ نامی که روی زبانها مانده، اما در اسناد رسمی – دستکم اسناد منتشرشده و در دسترس – رد پررنگی از صاحب آن دیده نمیشود.
بر اساس روایتهای محلی و گزارشهای محلهنگاری، «محسنی» نام مهندسی بوده که در دهههای پیش از انقلاب، در شکلگیری و ساماندهی محدودهٔ داودیه و میرداماد نقش داشته است. گفته میشود او در طراحی یا واگذاری بخشی از زمینهای شمالی میدان فعلی نقش مؤثری داشته و همین موضوع باعث شده نامش بهصورت غیررسمی بر میدان بماند.
برخی منابع محلی از ارتباط او با شهرداری شمیرانات سخن میگویند؛ مهندسی که در دورهای، نقشهکشی، مساحی (نقشهبرداری) یا طراحی معابر این محدوده را بر عهده داشته است. اما نکته قابل توجه اینجاست که هیچ سند رسمیِ منتشرشدهای، نام کامل، تاریخ تولد و وفات، شرح دقیق سوابق حرفهای یا تصویری از او را ثبت نکرده است.
در سال ۱۳۵۷، مجسمه محمدرضا پهلوی از میدان محسنی پایین کشیده شد و در سال ۱۳۷۳، با نصب مجسمه «نرگس عاشقان» که تندیس یک «مادر و فرزند» و اثر زهرا رهنورد است، نام رسمی میدان به «میدان مادر» تغییر یافت؛ نامی که در تابلوها ثبت شد، اما در حافظه جمعی شهروندان، نام «محسنی» همچنان زنده ماند.
این دوگانگی نام، خود روایتگر بخشی از تاریخ تهران است؛ شهری که بخشی از هویتش نه در اسناد بایگانیشده، بلکه در خاطرات ساکنان قدیمی، نامگذاریهای شفاهی و روایتهای غیررسمی شکل گرفته است.
* «بیژن»؛ ردپای یک نام خانوادگی
در میان روایتهای محلیِ مربوط به مهندس محسنی، اشارهای تکرارشونده وجود دارد که میتواند دریچهای تازه به این معما باز کند: خیابان بهروز (سنجابی) در شمال میدان و ساختمانی که امروز با نام «برج بیژن» شناخته میشود. برخی از ساکنان قدیمی محله معتقدند «بیژن» نام پسر مهندس محسنی بوده است و تحقیقات میدانی خبرنگار «سرمایه ملی» نیز ارتباط برج بیژن با خانواده محسنی را تایید میکند.
یکی از اهالی قدیمی محل در این باره میگوید: «خانمی از خانواده مهندس محسنی که در شُرُف ازدواج بود، در زمان ساخت برج بیژن، برای تهیه لباس عروس به مزون “شادی ۲۲۱” (با مدیریت زندهیاد ملیحه شیبانی) مراجعه کرده و گفته بود که عمویشان (پسر مهندس محسنی) امور مربوط به ساخت این برج را در زمین خانوادگی و موروثی آنها دنبال میکند.»
این موضوع ما را بر آن داشت تا به سراغ رییس هیاتمدیره این برج؛ سیدعلیرضا شیخالاسلامی برویم. او درخصوص وجه تسمیه میدان محسنی و انتساب برج بیژن به خانواده محسنی، به خبرنگار «سرمایه ملی» گفت: «نام کامل زندهیاد محسنی بزرگ، ابوالقاسم محسنی است. ایشان مهندس نقشهبرداری بود که در اداره ثبت، سمت داشت و پیش از ساخت بلوار در محله داوودیه، اقدام به خرید اراضی این منطقه کرده بود.»
رییس هیاتمدیره برج بیژن افزود: «محل احداث میدان مادر فعلی، در اراضی متعلق به مهندس محسنی قرار داشته و وقتی ایشان محل مذکور را برای ساخت میدان در اختیار شهرداری میگذارد، شهرداری نیز به رسم سپاس، میدان را به افتخار ایشان که در توسعه این محله نقش داشته است، نامگذاری میکند.»
وی همچنین تایید کرد که «بیژن» نام دیگر پسر دوم مهندس محسنی (محمود) است که اکنون در آمریکا زندگی میکند و ساخت برج بیژن حاصل شراکت او با برادر بزرگترش (احمد) و زندهیاد فیروز هنگامی (رییس سابق هیأتمدیره کارخانجات چیتسازی بهشهر) بوده است.
مهندس شیخالاسلامی با بیان اینکه خانواده محسنی، خانواده بسیار خوب، بزرگوار و متعهدی بودند، در پایان گفت: «مهندس ابوالقاسم محسنی، پس از وفات در اوایل دهه ۶۰ خورشیدی، در آرامستان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.»
بدین ترتیب؛ برج بیژن نه صرفاً یک سازه تجاری، بلکه بخشی از حافظه خانوادگی فردی است که نامش بر میدان ماندگار شد؛ حافظهای که بهجای ثبت در سند و شناسنامه، در نام خیابانها و ساختمانها ادامه حیات داده است.
همین نشانههای پراکنده نشان میدهد که «محسنی» تنها یک نام بر یک میدان نیست، بلکه حلقهای از یک شبکه نامگذاری غیررسمی در محلهای است که تاریخچهاش، بیش از آنکه وامدار تابلوهای رسمی باشد، مدیون حافظه ساکنانش است.
«محسنی» یکی از همان چهرههای شهری است که اثرش بر زمین و نقشه مانده، اما نام کاملش (ابوالقاسم محسنی) از منابع رسمی حذف شده؛ مهندسی که میدان دارد، اما زندگینامه ندارد.
و شاید همین، مهمترین پرسش باشد: چند «محسنی» دیگر در تهران هست که شهر را ساختهاند، اما خودشان در تاریخ گم شدهاند؟
***
پینوشت: رسانه سرمایه ملی از دریافت اطلاعاتی که به تکمیل و مستندسازی این مطلب یاری رساند، استقبال میکند.