میدان مادر و راز «محسنی»

بلوار پهلوی نام قدیم بلوار میرداماد بوده و میدان مادر مهم‌ترین میدان این منطقه، میدان پهلوی نام داشته است. این میدان، به افتخار مهندس محسنی که نقش تعیین‌کننده و بزرگی در توسعه و تکامل محله داودیه (میرداماد) داشت، میدان محسنی نام گرفت و بعد از انقلاب، به میدان مادر تغییر نام داده شد.

به گزارش اختصاصی خبرنگار رسانه سرمایه ملی، بسیاری از شهروندان تهرانی هنوز هم میدان «مادر» را با نام قدیمی‌ترش صدا می‌زنند: میدان محسنی. نامی آشنا، اما با هویتی مبهم؛ نامی که روی زبان‌ها مانده، اما در اسناد رسمی – دست‌کم اسناد منتشرشده و در دسترس – رد پررنگی از صاحب آن دیده نمی‌شود.

بر اساس روایت‌های محلی و گزارش‌های محله‌نگاری، «محسنی» نام مهندسی بوده که در دهه‌های پیش از انقلاب، در شکل‌گیری و سامان‌دهی محدودهٔ داودیه و میرداماد نقش داشته است. گفته می‌شود او در طراحی یا واگذاری بخشی از زمین‌های شمالی میدان فعلی نقش مؤثری داشته و همین موضوع باعث شده نامش به‌صورت غیررسمی بر میدان بماند.

برخی منابع محلی از ارتباط او با شهرداری شمیرانات سخن می‌گویند؛ مهندسی که در دوره‌ای، نقشه‌کشی، مساحی یا طراحی معابر این محدوده را بر عهده داشته است. اما نکتهٔ قابل توجه اینجاست که هیچ سند رسمیِ منتشرشده‌ای نام کامل، تاریخ تولد، وفات یا شرح دقیق سوابق حرفه‌ای او را ثبت نکرده است.

در سال ۱۳۵۷، مجسمه محمدرضا پهلوی از میدان محسنی پایین کشیده شد و در سال ۱۳۷۳، با نصب مجسمه «نرگس عاشقان» که تندیس یک «مادر و فرزند» و اثر زهرا رهنورد است، نام رسمی میدان به «میدان مادر» تغییر یافت؛ نامی که در تابلوها ثبت شد، اما در حافظه جمعی شهروندان، نام «محسنی» همچنان زنده ماند.

این دوگانگی نام، خود روایتگر بخشی از تاریخ تهران است؛‌ شهری که بخشی از هویتش نه در اسناد بایگانی‌شده، بلکه در خاطرات ساکنان قدیمی، نام‌گذاری‌های شفاهی و روایت‌های غیررسمی شکل گرفته است.

* یک گمانه‌زنی شهری: «بیژن»؛ ردپای یک نام خانوادگی؟

در میان روایت‌های محلیِ مربوط به مهندس محسنی، اشاره‌ای تکرارشونده وجود دارد که می‌تواند دریچه‌ای تازه به این معما باز کند: خیابان بهروز (سنجابی) در شمال میدان و ساختمانی که امروز با نام برج بیژن شناخته می‌شود. برخی از ساکنان قدیمی محله معتقدند «بیژن» نام پسر بزرگ مهندس محسنی بوده و این خیابان و محل سکونت خانوادگی او، بعدها به‌صورت غیررسمی با همین نام شناخته شده است.

اگر این روایت درست باشد، برج بیژن نه صرفاً یک سازه مسکونی، بلکه بخشی از حافظه خانوادگی فردی است که نامش بر میدان ماندگار شد؛ حافظه‌ای که به‌جای ثبت در سند و شناسنامه، در نام خیابان‌ها و ساختمان‌ها ادامه حیات داده است. البته باید تأکید کرد که این ارتباط، در حد گمانه‌زنی و روایت شفاهی باقی مانده و تاکنون سند رسمی یا نقشه آرشیوی‌ای که به‌طور قطعی این پیوند را تأیید کند، منتشر نشده است.

با این حال، همین نشانه‌های پراکنده نشان می‌دهد که «محسنی» ممکن است تنها یک نام بر میدان نباشد، بلکه حلقه‌ای از یک شبکه نام‌گذاری غیررسمی در محله‌ای باشد که توسعه‌اش، بیش از آن‌که وامدار تابلوهای رسمی باشد، مدیون حافظه ساکنانش است.

«محسنی» شاید یکی از همان چهره‌های شهری باشد که اثرش بر زمین و نقشه مانده، اما نامش از شناسنامه‌ها حذف شده؛ مهندسی که میدان دارد، اما زندگی‌نامه ندارد.

و شاید همین، مهم‌ترین پرسش باشد: چند «محسنی» دیگر در تهران هست که شهر را ساخته‌اند، اما خودشان در تاریخ گم شده‌اند؟

***

پی‌نوشت: رسانه سرمایه ملی از دریافت اطلاعاتی که به تکمیل و مستندسازی این مطلب یاری رساند، استقبال می‌کند.